ابوالمحاسن جرجانی
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | حسین بن حسن ابوالمحاسن جرجانی |
| اطلاعات علمی | |
| تألیفات | جلاء الاذهان و جلاء الاحزان |
حسین بن حسن ابوالمحاسن جرجانی، مشهور به اَبُوالمَحاسِنِ جُرجانی، عالم امامی و مؤلف تفسیر فارسی موسوم به جلاء الاذهان و جلاء الاحزان یا تفسیر گازر است.
زندگینامه
درباره ابوالمحاسن اطلاعی داده نشده است، حتی به درستی مشخص نیست که وی در کدام قرن می‌زیسته است. نخستین منبعی که از او یاد کرده و اندک آگاهی درباره او به دست داده، افندی است که در ریاض العلماء سطری چند را به وی اختصاص داده است.
افندی از او با عناوینی چون فاضل، عالم، محدث و مفسر نام برده و وی را شخصیتی معروف و شناخته شده معرفی کرده و او را از مشاهیر علمای امامیه دانسته است.
افندی، همچنین تفسیر جلاءالاذهان را که در آن روایات و اخبار امامان شیعه(ع) آورده شده است، با تعبیر «حسن الفوائد» وصف می‌کند. با این حال اظهار می‌دارد که تاریخ عصر مؤلف را نمی‌شناسد و بعید نمی‌داند که این تفسیر همان تفسیر گازر بوده باشد.
آقا بزرگ در طبقات اعلام الشیعة، در میان عالمان شیعه قرن دهم قمری از ابوالمحاسن نام برده است.
وی افزون بر نقل مطالب افندی و معرفی چند نسخه جلاءالاذهان، تنها برپایه تاریخ کتابت یکی از نسخه‌های آن در ۹۷۲ق، دوره حیات مؤلف را به قرن دهم یا پیش از آن محدود می‌سازد.
اختلاف نظر در مورد تفسیر جلاءالاذهان
نظر آقابزرگ
آقابزرگ همچنین در الذریعه ضمن معرفی تفسیر، درباره نسخه‌ای از جلاءالاذهان سخن گفته که عنوان تفسیر گازر داشته است. با این تفاوت که نام مؤلف در آن «ابوالمحاسن حسین بن علی جرجانی» ضبط شده بوده است. این در حالی است که در مقدمه نسخه چاپ شده از تفسیر گازر نام مؤلف به تصریح خود وی «ابوالمحاسن حسین بن حسن جرجانی» آمده است.
آقابزرگ در الذریعه نیز تحت عنوان تفسیر گازر گفته است که این نام بر تفسیر جلاءالاذهان اطلاق می‌شود، با این همه می‌گوید که تفسیر دیگری نیز به فارسی جز جلاءالاذهان، موجود است که نسخه‌ای از آن (با تاریخ ۹۷۷ق) در آستان قدس محفوظ است و احتمال داده شده که تألیف استادِ مولی ابوالحسن زواری باشد که به «سیدروزگار» (؟) شهرات داشته است. ولی آقابزرگ این مطلب را یک احتمال صرف دانسته و در صحت آن تردید کرده است. وی اضافه می‌کند که استادِ مولی ابوالحسن زواری، سید غیاث الدین جمشید مفسر زواری است که با عنوان تفسیر جمشید از تفسیر او یاد کرده است.
آقا بزرگ بعید نمی‌داند که مراد از «سید گازر» همین سید عیاث الدین جمشید زواری باشد، در این صورت تفسیر گازر نیز از آن همین غیاث الدین خواهد بود.
نظر محدث ارموی
محدث ارموی که کتاب جلاءالاذهان را در ۱۰ مجلد به چاپ رسانیده، معتقد است که ابوالمحاسن حسین جرجانی معروف به گازر بوده است و به نحوی خواسته که جرجانی را در شمار سادات بنمایاند تا عبارت «سیدگازر» درباره وی صدق کند.
اینکه ابوالمحاسن همان گازر است، نیز توسط برخی یادداشت‌ها که برروی نسخه‌های خطی این کتاب موجود است، تأیید می‌شود. از این رو طبیعی است که محدّث، تمامی نسخه‌هایی را نیز که به عنوان تفسیر گازر است، جزئی از تفسیر جلاءالاذهان بداند و آن را به چاپ برساند.
نظر ابن یوسف
در مقابل ابن یوسف بر این باور است که مؤلف جلاءالاذهان کتاب را به پایان نبرده و شخص دیگری به نام سیدگازر جزء دوم آن را نوشته و آن را تکمیل کرده است.
دیگر نظرات
برخلاف احتمال آقابزرگ، ابوالمحاسن نباید به قرن دهم تعلق داشته باشد، چرا که نسخه‌هایی از این کتاب پیش از این قرن نوشته شده است. از آن جمله نسخه‌ای در کتابخانه ملی تبریز است که کتابت آن به سال‌های میان ۸۸۸-۸۹۰ق بازمی گردد.
محدث ارموی نیز نسخه‌ای از این کتاب را که ظاهراً به قرن هشتم مربوط می‌شود، می‌شناخته است.، چنانکه وی یادآور شده، این تفسیر برگرفته از تفسیر ابوالفتوح رازی است و جز خطبه کتاب می‌توان آن را خلاصه‌ای از آن دانست، با این همه مؤلف هیچ اشاره‌ای به ابوالفتوح و تفسیر وی نکرده است.
شایان ذکر است که افندی از شخصی با عنوان ابوالمحاسن جرجانی یاد می‌کند که از معاصران علامه حلی بوده و کتابی با عنوان تکمله السعادات فی کیفیه العبادات المسنونات به فارسی داشته است؛ مؤلف آن را در۷۰۲ق تألیف کرده بود و افندی نسخه‌ای از کتاب را به خط مولی حسن شیعی سبزواری و با تاریخ ۷۴۷ق در اختیار داشته است.
افندی افزوده است که مولی حسن سبزواری شاگرد جرجانی بوده است. آقابزرگ از این کتاب نام برده، ولی مؤلف آن را ابوالمحاسن علی جرجانی یاد کرده است. درباره رابطه این شخصیت با صاحب جلاءالاذهان چیزی نمی‌دانیم.
پانویس
- ↑ افندی اصفهانی، عبدالله، ریاض العلماء، ج۲، ص۸۵-۸۶
- ↑ آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، ج۱، ص۶۱-۶۲
- ↑ آقابزرگ، الذریعة، ج۵، ص۱۲۳
- ↑ ابوالمحاسن جرجانی، حسین، ج۱، ص۲
- ↑ آقابزرگ، الذریعة، ج۴، ص۳۰۹
- ↑ نکـ: آقابزرگ، الذریعة، ج۴، ص۲۷۰
- ↑ آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، (قرن۱۰) ج۱، ص۴۳
- ↑ محدث ارموی، جلال الدین، ج۱، ص«ح. ط»
- ↑ نکـ: ابن یوسف شیرازی، فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، ج۱، ص۱۰۲-۱۰۳؛ نیز نکـ: محدث ارموی، ج۱، ص«نط، س»
- ↑ ابن یوسف شیرازی، فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، ج۱، ص۱۰۵؛ نیز نکـ: مرکزی، خطی، ج۱، ص۸۶.
- ↑ آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، ج۱، (قرن۱۰) ص۶۲
- ↑ نکـ: ملی تبریز، خطی، ج۱، ص۲۹۰؛ برای فهرستی از نسخه‌های تفسیر، نکـ: استوری، ۱/۲۶۶-۲۶۸
- ↑ نکـ:محدث ارموی، جلال الدین، ج۱، ص«س»
- ↑ محدث ارموی، ج۱، ص«ی، یا»
- ↑ افندی اصفهانی، عبدالله، ج۵، ص۵۰۹
- ↑ آقابزرگ، الذریعة، ج۴، ص۴۱۴-۴۱۵
- ↑ نکـ:آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، ج۱، (قرن ۸) ص۱۷۳
منابع
- آقابزرگ، الذریعه، تهران، ۱۳۶۶ش.
- آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، تهران، ۱۳۶۶ش.
- ابن یوسف شیرازی، فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، تهران، ۱۳۱۳-۱۳۱۵ش.
- ابوالمحاسن جرجانی، حسین، جلاءالاذهان (تفسیر گازر)، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۳۷-۱۳۴۱ش.
- استوری، چارلز، ادبیات فارسی، ترجمه روسی برگل، ترجمه یحیی آرین پور و دیگران، تهران، ۱۳۶۲ش.
- افندی اصفهانی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
- محدث ارموی، جلال‌الدین، مقدمه بر تفسیر جلاءالاذهان (نکـ: همـ، ابوالمحاسن جرجانی).
- ملی تبریز، خطی.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: